روزه

روزه در قرآن

روزه در چندین آیه از قرآن ذکر شده است. دستور روزه گرفتن در ماه رمضان و بسیاری از احکام مربوط به آن در سوره بقره آیات ۱۸۳–۱۸۵ و آیه ۱۸۷ آمده است. به علاوه، آیات دیگری نیز هستند که روزه گرفتن را به عنوان کفّاره برخی گناهان (سوره نسا آیه ۹۲، سوره مائده آیات ۸۹ و ۹۵ و سوره مجادله آیه ۴) و یا جایگزین بعضی از آداب مراسم حج (سوره بقره آیه ۱۹۶) بیان می‌کنند. این آیات به همراه احادیث (به عنوان مثال بخاری و یا حرّ عاملی) شاکله قواعد فقهی روزه را تشکیل می‌دهند. کلمات «صائمون» و «صائمات» (روزه‌داران مرد و روزه‌داران زن) در قرآن در سوره احزاب آیه ۳۵ به عنوان دو گروه از انسان‌ها که در زمره گروه‌های مورد بخشش و بخشایش خداوند هستند آمده‌اند. در سوره مریم آیه ۲۶، مریم با خود عهد سکوتی بست که قرآن از آن به روزه یاد می‌کند. به گفته برگ در دانشنامه اسلام این آیه یادآور رسم رعایت سکوت در نزد مسیحیان به هنگام روزه است. آیهٔ ۱۸۳ بقره که امر به روزه می‌کند ظاهراً در رمضان سال دوم پس از هجرت فرو فرستاده‌شده است.در پی نزول این آیات و وجوب روزه گرفتن، وجوب روزهٔ عاشورا از میان رفت.

پیشینه

قرآن با صراحت وجود روزه را در ادیان دیگر بیان می‌کند. و برای پیشینیان نیز واجب بوده است و هم‌اکنون در کتب عهد عتیق و جدید مطالبی مربوط به روزه وجود دارد؛ که در اینجا چند فراز از آن‌ها بیان می‌شود:

۱- در تمام اوقات در میان هر طایفه و هر ملّت در موقع ورود اندوه و زحمت غیر مترقّبه روزه معمول بوده است. (پولس، ۳:۵)

۲- موسی چهل روز روزه گرفت. (سفر تثنیه، ۹:۹)

۳- قوم یهود در موقعی که فرصت یافته می‌خواستند اظهار خضوع نمایند روزه می‌داشتند تا به وسیله آن رضای حق را تحصیل نمایند. (سفر داوران ۲۰:۲۶)

۴- عیسی به شاگردانش دستور داد که پس از فوت او روزه خواهند داشت. (انجیل لوقا، ۵:۳۴)

آثار روزه

در حدیثی از جعفر صادق علت تشریع روزه برابری میان فقرا و اغنیاست.

محمد حسین طباطبایی در تفسیر المیزان دربارهٔ روزه می‌گوید: «در خصوص روزه برگشتن آثار اطاعت در انسان را در جمله «شاید با تقوا شوید» بیان کرده است و می‌گوید فایده روزه تقوا است؛ و آن خود سودی است که عاید خود شما می‌شود؛ و هر که بخواهد به عالم طهارت و رفعت متصل شود و به مقام بلند کمال و روحانیت ارتقاء یابد، اولین چیزی که لازم است بدان ملتزم شود این است که از افسارگسیختگی خود جلوگیری کند و بدون هیچ قید و شرطی سرگرم لذت‌های جسمی و شهوات بدنی نباشد؛ و خود را بزرگ‌تر از آن بداند که زندگی مادی را هدف بپندارد؛ و سخن کوتاه اینکه از هر چیزی که او را از خداوند مشغول می‌دارد بپرهیزد؛ و این تقوایی که قرآن به آن اشاره می‌کند تنها از راه روزه و خودداری از شهوات به دست می‌آید؛ و این خودداری از شهوات عبارت است از خودداری از شهوت شکم از خوردن و آشامیدن و شهوت جنسی. و اگر مدتی از این سه چیز پرهیز کنند به تدریج نیروی خویشتن داری از گناهان در آنان قوت می‌یابد و نیز به تدریج بر اراده خود مسلط می‌شوند و آن‌وقت در برابر هر گناهی عنان اختیار از کف نمی‌دهند و در تقرب به خداوند متعال دچار سستی نمی‌گردند.» روزه در اسلام یکی از فروع عبادی بشمار می‌آید.

احکام روزه

روزه از دید فقهی امساک است از مفطرات (آنچه روزه را بشکند) که با نیت خاص انجام شود. صائم (روزه‌دار) باید مسلمان و عاقل باشد و اگر مؤنث است، از حیض و زَچَگی (نفاس) پاک باشد. روزه بر هر مسلمان بالغ و قادر واجب است. روزه‌خواری عمدی کفاره تخییری دارد: آزاد کردن برده، دو ماه روزه‌گرفتن یا سیر کردن شصت فقیر.

مبطلات

مبطلات روزه نه چیز است:

1. خوردن و آشامیدن (در آنچه غیر از راه حلق باشد مثل تزریق، محل اختلاف است)
2. آمیزش در قبل و بنا بر قول مشهور در دبر
3. دروغ بستن بر خدا، رسول خدا و امامان بنا بر قول منسوب به مشهور. به تصریح برخی فاطمه و دیگر پیامبران و جانشینان ایشان نیز در حکم یادشده ملحق به آنانند.
4. رساندن غبار غلیظ به حلق به قول مشهور (و بنا بر نظر برخی رساندن غبار غیر غلیظ به حلق نیز موجب بطلان روزه است، مگر آنکه اجتناب از آن دشوار باشد)
5. باقی ماندن بر جنابت، حیض و نفاس تا اذان صبح
6. استمناء
7. اماله با مایعات به قول گروهی
8. استفراغ کردن از روی عمد
9. فروبردن سر در آب به قول برخی (فروبردن سر در آب؛ بنا بر قول مشهور بر روزه‌دار حرام است؛ لیکن در بطلان روزه به آن اختلاف است)

نوشیدن آب در حالت «تلف»، «ضرر» یا «حرج»

برخی فقها نوشیدن آب به خاطر ضرر یا حرج را مجاز دانسته‌اند و البته قضا را واجب دانسته‌اند؛ اما برخی هم نظر دیگری دارند. اسدالله بیات زنجانی از مراجع شیعه با استناد به روایاتی از جعفر صادق که در باب ۱۶ وسائل‌الشیعه از ابواب «من یصح منه الصوم» آمده است، فتوا داده که کسانی که روزه می‌گیرند ولی تاب و تحمل تشنگی را ندارند، فقط به اندازه‌ای که جلوی تشنگی‌شان را بگیرد می‌توانند آب بنوشند و در این حالت روزه‌شان باطل نبوده و قضا هم ندارد.همچنین آیت‌الله جعفر سبحانی در مسئله ۱۲۵۶ رساله توضیح‌المسائل خود آورده‌اند که: «اگر روزه‌دار به قدری تشنه شود که برای او تحمل تشنگی موجب عُسر و حَرَج است، می‌تواند به اندازه‌ای که رفع مشقّت کند، آب بیاشامد و روزه او باطل نمی‌شود».درستی این روزه و عدم وجوب قضای آن، نظری است که مورد توجه و حتی تأکید برخی فقها قرار گرفته است.

مکروهات

1. ریختن دوا در چشم و سرمه کشیدن در صورتی که مزه یا بوی آن به حلق برسد.
2. انجام کارهایی که باعث ضعف می‌شود مانند حمام رفتن و خون گرفتن
3. انفیه کشیدن (سیستانی: دارو در بینی ریختن)، اگر نداند که به حلق می‌رسد و اگر بداند جایز نیست.
4. بو کردن گیاهان معطر
5. نشستن زن در آب
6. استعمال شیاف
7. تر کردن لباس بر بدن
8. کشیدن دندان و هر کاری که به واسطه آن از دهان خون بیاید.
9. مسواک کردن به چوب تر (و طبق نظر بعضی مراجع بی‌جهت آب یا چیزی در دهان کردن)
10. بدون قصد بیرون آمدن منی زن خود را ببوسد یا کاری کند که شهوت خود را به حرکت آورد.

طبق تمام مذاهب اسلامی نزدیکی عمدی با همسر هنگام روزه واجب، حرام است و روزه را باطل می‌کند و در شیعه، در همه روزه‌های واجب و در مذاهب عامه، در روزه ماه رمضان، کفاره نیز دارد.

روزه مستحب

روزه در سایر ماه‌ها غیر از ماه رمضان به‌جز روزهایی که روزه در آن‌ها حرام به شمار می‌رود، مستحب است.

روزه حرام

در اسلام در چند مورد روزه گرفتن حرام است:

• روزه در روز عید فطر و عید قربان
• در روزی که انسان نمی‌داند آخر ماه شعبان است یا اول ماه رمضان، اگر به نیت اول ماه رمضان روزه بگیرد، این روزه حرام است.
• اگر کسی یقین یا گمان دارد روزه برایش مضر است، روزه بگیرد، روزه‌اش صحیح نیست.
• روزه سکوت:به این معنا که سکوت نیز بر اموری که باعث بطلان روزه می‌شود، اضافه گردد؛ به طوری که اگر روزه دار کلامی بگوید، روزه اش باطل شود.

غیر از موارد بالا روزه‌های حرام دیگری نیز وجود دارند که در رساله‌ها یا کتب مفصله ذکر شده‌اند.

روزه مکروه

روزی که انسان شک دارد روزه عرفه است یا عید قربان، مکروه است.

چه کسانی مستثنا هستند

به گفته دانشنامه اسلام:

• افراد مسن و یا بیمارانی که امید به بهبودی برایشان نیست، در صورت عدم توانائی می‌توانند از روزه گرفتن خودداری کنند بدون آنکه مجبور به به جای آوردن قضای آن باشند. این افراد باید به ازای هر روزی که روزه نگرفتند یک مٔد طعام ببخشند.
• اگر زنان باردار یا شیرده بترسند که روزه برایشان خطرناک باشد، شکستن روزه بر آن‌ها واجب است؛ گرچه قضای روزه نیز بر گردن آن‌هاست.
• بیمارانی که احتمال بهبودی برایشان می‌رود و آن‌هایی که تاب گرسنگی و تشنگی را ندارند، می‌توانند روزه‌شان را بشکنند به شرط آنکه قضایش را به جای آورند. اگر انسانی در خطر مرگ یا از دست دادن عضوی از اعضای بدن است، شکستن روزه بر او واجب می‌گردد.
• مسافرانی که پیش از طلوع خورشید سفرشان را آغاز می‌کنند، اگر ضروری باشد، می‌توانند روزشان را بشکنند؛ گرچه اگر سفرشان را هنگام روز شروع کنند چنین حکمی برایشان وجود ندارد. اگر خطر جانی وجود داشته باشد، شکستن روزه واجب است. حداقل طول سفر باید دو روز باشد. قضا در این حالت نیز بر گردن آن‌هاست.
• آن‌هایی که کارهای بدنی سنگین باید انجام دهند، باید هنگام شب نیّت روزه کنند، ولی [در طول روز] اگر نیاز شد می‌توانند روزه‌شان را بشکنند.

باز کردن روزه

نوشتار اصلی: افطار

شکستن یا باز کردن روزه را افطار گویند.فقه اهل سنت توصیه می‌کند که روزه‌دار در بازکردن روزه خود به محض غروب خورشید شتاب کند، حال آنکه طبق دیدگاه مشهور در فقه شیعه، روزه‌دار باید صبر کند تا سرخی نیمه شرقی آسمان برود. مسلمانان معمولاً روزه را به تبعیت از پیامبر اسلام با یک نوشیدنی غلیظ و خرما باز می‌کنند. برخی از مسلمانان بعد از باز کردن روزه نماز می‌خوانند و سپس آماده وعده غذایی بزرگ‌تری می‌شوند که معمولاً شامل غذاهای مخصوص به این ماه است. این غذا خوردن‌ها فرصتی برای بازدید بستگان، همسایگان و دوستان از همدیگر است.

در مراکش رسم است در وقت شرعی افطار و سحر در بوق می‌دمند.

روزه نزدیک شهرهای قطبی

مسلمانان کشورهایی مانند سوئد با ساعت‌های طولانی روزهٔ ماه رمضان در روزهای تابستان روبه‌رو هستند. امامان جمعه و سازمان‌های اسلامی مختلف دیدگاه‌های گوناگونی دارند؛ اما هنوز هیچ توافق یکسانی دربارهٔ چگونگی روزه‌داری مسلمانان در شمال اروپا صورت نگرفته است و تصمیم در این رابطه به عهده افراد مسلمان گذاشته شده است؛ اما این امر به این معنی نیست که مسلمانان باید تمام ساعت‌های روز را روزه‌داری کنند.

ارجاعات مذهبی

مرتضی مطهری در مورد فلسفه روزه‌داری چنین می‌نویسد:

«پس ما اگر ماه رمضانی را گذراندیم، شب‌های احیایی را گذرانیدیم، روزه‌های متوالی را گذراندیم، بعد از ماه رمضان در دل خودمان احساس کردیم که دیگر بر شهوات خودمان بیش از پیش از ماه رمضان مسلط هستیم. بر عصبانیت خودمان از سابق بیشتر مسلط هستیم. بر چشم خودمان بیشتر مسلط هستیم، بر زبان خودمان بیشتر مسلط هستیم. بر اعضا و جوارح خودمان بیشتر مسلط هستیم و بالاخره بر نفس خودمان بیشتر مسلط هستیم و می‌توانیم جلو نفس اماره را بگیریم، این علامت قبولی روزه ماست، اما اگر ماه رمضانی گذشت و تمام شد، حظ ما از ماه رمضان - آن‌طور که پیغمبر اکرم فرمود که بعضی از مردم حظشان از روزه فقط گرسنگی و تشنگی است - فقط این بوده که یک ماه یک گرسنگی‌هایی و یک تشنگی‌هایی کشیدیم (اغلب هم از بس که سحر و افطار می‌خوریم تشنه و گرسنه هم نمی‌شویم ولی لااقل بدحال می‌شویم)، یک بدحالی در مدت این یک ماه پیدا کردیم و در نتیجه این بدحالی قدرت ما بر کار کردن کم‌تر شد و چون قدرت ما بر کار کم‌تر شد بعد هم آمدیم روزه را متهم کردیم که روزه هم شد کار در دنیا؟ (آنکه محصل و دانشجوست می‌گوید من در تمام این ماه رمضان قدرت درس خواندنم کم شد. آنکه اهل کار دیگری است می‌گوید قدرت فلان کار من کم شد، پس روزه بد چیزی است) این علامت قبول نشدن روزه ماست، در صورتی که اگر انسان در ماه رمضان روزه‌گیر واقعی باشد، اگر واقعاً به خودش گرسنگی بدهد، اگر همین‌طور که گفته شده است سه وعده غذا را تبدیل به دو وعده کند، یعنی قبلاً یک صبحانه و یک ناهار و یک شام می‌خورد، حالا دیگر ناهار نداشته باشد، افطارش فقط به اندازه یک صبحانه مختصر باشد، بعد هم سحر نه خیلی زیاد بر معده تحمیل کند بلکه یک غذای متعارف بخورد، بعد احساس می‌کند که هم نیروی بدنی‌اش بر کار افزایش پیدا کرده است و هم نیروی روحی‌اش بر کار خیر و هم نیروی روحی‌اش بر تسلط بر نفس، این حداقل عبادت است.»